درکشاکش سنت و تجدد
متن سخنرانی سعیدجهانپولاد درباره آثار استاد محمد علی اسلامی ندوشن
این سخنرانی درباره مروری بر آثار و اندیشه های دکتر محمدعلی اسلامی ندوشن، نویسنده، ادیب، دانشور حوزه تاریخ فرهنگ و ادب فارسی در مراسم نکوداشت این چهره ماندگار سپهر فرهنگ و ادب فارسی که به تازگی در کانادا دیده از جهان فرو بست انجام پذیرفته است.
■■■
سخت است برایم در توصیف و ارزیابی چهره ی فرهنگی و ادبی ایرانی در این مقام و جایگاه پر عزت با آثار ماندگارش در این مجال کوتاه بگویم، استاد محمد علی ندوشن، بیش از نیم قرن و با بیش از شصت و چند جلد تالیف و ترجمه وصدها مقاله علمی، تحلیلی و انتقادی دامنه پر نفوذ اندیشه ها و تأملاتش را برای نسل‌های متنوع امروزی و آینده به ارمغان گذاشته، حوزه های پژوهشی و تحقیقی و تحلیلی اش از شاهنامه پژوهی تا حافظ و سعدی، مولوی پژوهی، سرگذشت ها و آسیب شناسی و تاریخ نگاری قهرمانی های تاریخ باستانی تحت عنوان " سرزمین ایران " که بر اساس مطالعات نوین فرهنگی و بوم شناسی فرهنگی آنرا می توان " فرهنگ به مثابه ادبیات " ، " فرهنگ به مثابه طبیعت " و چنانکه خود استاد نظر داشته، تحت عنوان " زمین ، مام ، مادر و وطن " انگاشت، این حوزه ی تحلیلی و پژوهشی استاد ندوشن بیش از ده اثر و کتاب مهم و مبنایی درباره " ایران " ست، اشتباه نگیریم، چنانکه ذکر نمودم، ایران به مثابه فرهنگ و زیست فرهنگی دامنه وسیع تری از مرزهای جغرافیایی را در بر می گیرد، گستره ای که در مطالعات نقد و بررسی تطبیقی به شیوه فرانسوی که بر شباهت های کانونی و داد و ستدها، تأثیر و تاثرات، ذخیره سازی و تبدیل سازی فرهنگی و اجتماعی به صورت تطبیقی اش در فرهنگ ادبی دیگر ملل به خوبی استاد ندوشن نشان داده و شباهت های الگویی، شیوه های کنشی، منش اخلاقی و روایی .. آنان را در بازخوانی نوینی به عمق و غنای ادبیات باستانی ایران و دیگر ملل پیوند زده است،
این مهم به فراخور دکترین رجعت به فرهنگ مسالمت جو، برابر خواه و عدالت محور و اعتدالی فرهنگی باستانی این تمدن خرد ورز دیر پای ایرانی با پیوند در فرهنگ و ادبیات دیگر ملل به سنجش تطابقی و تطبیقی کشانده است مثلا بیژن و منیژه با آنتونویس و کلئوپاترا ، ویس و رامین با تریستان و ایزوت، سودابه با فدر .. اسفندیار و رستم با آشیل و هرکول و... در شعر و اندیشگی شارل بودلر با خیام ، حافظ با گوته، سعدی و مولوی با هگل، کانت، اسپینوزا و برگسون و ...و استاد ندوشن اینطور نتیجه می گیرد که " ما کم مردمانی نیستیم " و "ایران و فرهنگ ایرانی در تاریخ تمدن‌ها بخاطر حوزه استراتژیکی و مکانیت جغرافیایی اش ، حد میانه ای بوده و نقطه اتصال فرهنگ شرقی به سمت فرهنگ غربی و همینطور بالعکس " و به قول استاد " ایران مثل یک کارخانه بوده، مواد را می گرفته، جذب می کرده، تبدیل می کرده و عرضه می نموده "، این مرکزیت تمدن و فرهنگ ایرانی را چه در خاور و چه باختر در حد میانه نشان می دهد، حال عمق و غنای این فرهنگ، به تعبیر ی ادبیات و بوم زیست فرهنگی که منحصرا با تنوع اقلیمی و تنوع زبانی و گویشوری، قومیتی و هویتی چند لایه که بسیار قابل ملاحظه بوده و هست، نقش محوری و کانونی فرهنگ ایرانی را در توسعه فرهنگ جهانی تثبیت می کند که این دکترین استاد محمد علی ندوشن و عشق و علاقه ی وافر او به ایران، ایرانی بودن و داشتن غنای فرهنگی و ادبی در نزد هم‌نسلان ایشان مثال زدنی است.
به عنوان کتاب‌های ایشان توجه بفرمایید کلمه ایران به تعبیر فرهنگ، با عشق، شیفتگی، وسعت و غنایی مطمئنی در عمق و ریشه این تأملات و ملاحظات سنجشی ، علمی و تحلیلی جا خوش کرده است، البته باید ذکر کنم ، می توان این مطالعات را در زمینه مطالعات فرهنگی و بوم شناسی فرهنگی نیز به صورت یک ضد گفتمان بررسی کرد، اینکه گفتمان‌های رایج دهه پنجاه و شصت و هفتاد اروپایی و آلمانی و بعدها روسی که غالبا در ایران نیز مصرف شده، تقلیل پیدا کرده به خاطر اینکه زبان و فرهنگ استعماری فرانسوی گسترش خودش را کم کم از دست می دهد و امپریالیسم زبانی بریتانیایی ( منظورم انگلیسی و انگلیسی آمریکایی) که با سرعت گسترش روز افزون با ابعاد سرمایه داری جهانی در شرق میانه، شرق دور تا اروپا و دیگر قاره ها را در می نوردد، در این میانه نقش دکتر اسلامی ندوشن با رجعت و بازگشت به میراث فرهنگی و ادبی ایران، ادبیات کلاسیک و رمانتیسم ادبی و .. که مثل پیوندی و پلی ست میان آن هجمه غالب در میانه پهلوی اول و دوم که به صورت روساختی در جامعه علمی و دانشگاهی ما رسوخ کرده و دارد بحران هژمونی فرهنگی و چند فرهنگی که پروژه دی کلونیالیزمی و استعمار زدگی نوینی را ایجاد می کند و مقاومت امثال فتحلعی آخوند زاده، طالبوف ، مراغه ای و .. تا صادق هدایت، مجتبی مینوی، بزرگ خان علوی از طرفی دیگر نیما و شاگردانش و دانشگاهیانی همچون فروزانفر، خانلری، نفیسی، مصطفی رحیمی و .. استاد ندوشن و زرین کوب و فردید ، شایگان وجلال و ...تا دکتر رضا براهنی و .. که نوع دیگری از حد میانه سنجش علمی و روشمند و نوین را در بازده زمانی بر اساس این بردار زمانی پیشنهاد می دهند.
در طبقه بندی آثار استاد ندوشن این طیف آثار که با ملاحظات اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و ادبی نمایان هست، به نوعی ضدگفتمان در برابر گفتمان‌های غالب و سلطه گی اش قابل بررسی هست، سرچشمه فرهنگ به مثابه زیست طبیعی فرهنگی و ادبی را استاد ندوشن در این رجعت می داند، ایشان باور دارد که مطالعات پژوهشی نشان داده که فرهنگ میانه ایران، نوعی فرهنگ و حکمت اشراقی و کشف و شهودی ست و از رویکردهای استدلالی و منطق علمی خالی ست و این نکته مبنایی ایشان هست که این نگاه تبارشناسی را به شاهنامه و فردوسی و حماسه ها و پهلوانان ایرانی و منش و خُلق و کردار آنان می اندازد، خرد جان جهان و جام جهان بین در پروسه اندیشگی ایرانی محسوب می شود، اگر چه این رویکرد اشراقی و عرفانی بعد از اسلام جنبه های الهیاتی به خود می گیرد و استاد ندوشن نیز همچون سهروردی باور دارد که از منطق استدلالی دور مانده و چنین رویکرد تجمیعی و تلفیقی خرد و حکمت اشراقی می باید با جنبه های استدلالی و مادی و البته علمی بازتولید شود چنانکه این جریان فکری شکل قابل نفوذی در اروپا و غرب داشته و دارد، استاد ندوشن باور دارد که در ایران و جامعه ی فرهنگی حد میانه می باید چنین ترمی در دانشگاه‌ها و مراکز علمی ایجاد شود و به دوباره خوانی و یافتن راهها تازه ما را دعوت می کند.
نقش استاد ندوشن، نقشی مهم است در این اتصال و پیوند با فرهنگ جهانی، بی شک این رویکرد تاریخی و فرهنگی فقدانش در آن دوره ها کاملا احساس می شده و بخاطر همین امر مهم نسل‌های امروزی و آینده، می باید تأثیر چنین نگرش‌ها و تأملات مبنایی را در آثار استاد ندوشن جدی انگاشته و آنرا بررسی نمایند ،کتاب خودنگاری ایشان " راهها" که استقبال خوبی از آن شده است، بی شک تاریخ تحلیلی و سیاسی اجتماعی و فرهنگی / ادبی ماست در چند دوره نوشته شده است و بازنمایی مهم ترین تغییرات و تحولات فکری و زیستی از جنگ جهانی دوم، کشف حجاب ، وضعیت احزاب، اوضاع مطبوعات تا مصائب و سرگذشت ملی گراها و قضیه نفت و .. تا انقلاب ۵۷ جالب توجه هست که با نثری بسیار سلیس و پر قوت و صحیح نوشته شده که حاصل عمری مطالعه در فرهنگ و زبان ادب فارسی و پژوهش‌های ایشان بوده که کم نظیر هست، صداقت و خلوص کلام در این نوشتارها هویدا است ،" آزادی مجسمه "، " در کشور شوراها" "سفرنامه های چین" ، "بازتاب ها " ، " سفیر سیمرغ" پیشگامی ایشان در نوعی دیگر از ادبیات توریستی و سفرنامه ایی ست که ملاحظات فرهنگی جالب توجه ای دارد و مقیاسی برای طرز دیدن و شنیدن صداها، دیگر منازل و مناظر فرهنگی و اجتماعی ملل دیگر است، این سفرنامه ها انگار نوشته آمده که در جریان بررسی تطبیقی و سنجش تاریخی، فرهنگی و اجتماعی به پیوند و شباهت های بینافرهنگی ملل در یک پیوند همزیستی، مسالمت جو و مساواتی کمک کند، چنانکه مثلا خیام را با شارل بودلر ، مولوی را با کانت، اسپینوزا، برگسون، گوته را با حافظ، فردوسی را با هومر و شخصیت های اسطوره ایی و قهرمانی های حماسی و تاریخی را که ذکر آن را کردم، در پیوند به هم به یک منظر وسیع وطن جهانی برساند، از ترجمه های موفق ایشان و معرفی ملال پاریس و گلهای شر یا بدی شارل بودلر که به قول خود استاد ندوشن، دید و منظر استتیکی و زیباشناسی هنری و فرهنگی را به ایشان نشان داده تا آنتونویس و کلئوپاترا شکسپیر که نمایشنامه در خوری ست، که مناظری وسیع تر و شگفت‌انگیز را برای پیوند دادن تطبیقی این قهرمان‌ها و ضد قهرمان‌ها نشان می دهد، بیژن و منیژه با آنتونویس و کلئوپاترا، ویس و رامین با تریستان و ایزوت و .. انگار مسیری مشخص را برای مطالعات فرهنگی و ادبی و سنجشی علم، روشمند در مطالعات بینافرهنگی و بین المللی پیشنهاد داده است، در پایان سخن باید بگویم خاک و سرزمین آمریکای شمالی باید به خود ببالد که بزرگانی همچون دکتر رضا براهنی، دکتر محمد علی اسلامی ندوشن برای مدتی به امانت در آنجا سپرده شده است،
می اندیشم کاش نیروی داشتیم که اوضاع مشوش و درهم ریخته ادبیات امروزی را برای مدت زمانی متوقف می کردیم و دوباره برمی گشتیم و آثار این یکصدساله متأخر را بازخوانی می کردیم ... با اینحال و بی شک گوهر وجودی نازنین این بزرگمردان شعر و ادبیات ، فرهنگ بسیط ایرانی، قلم و آثار ماندگار ایشان در خاطره فرهنگی، قومی و جمعی ایرانیان و جهانیان تا ابدالآباد خواهد ماند، بدرود استاد، آسوده بیآرام در این بیکرانگی، ما متوجه ایم.
انتهای پیام/
